پیشرفت زبان یا تباهی زبان؟* (خوب و بد توئیتر)

وقتی که فیلم‌ صامت می‌بینیم باید هم به حالات چهره و میمیک بازیگران و تغییر آن توجه کنیم و هم خطوط زیرنویس فیلم را بخوانیم. فیلم ناطق اما این دشواری را از میان برداشته و  فرهنگ متن‌خوانی همراه با تماشای فیلم به حاشیه رانده شده، مگر آن که فیلم خارجی باشد و آن را دوبله نکرده باشند. و خب طرفه این که، گرچه در این سال‌ها صدا در فیلم‌ها بلندتر و با کیفیت‌تر شده، ولی از جهتی دیگر متن‌خوانی رواج گسترده‌ای پیدا کرده، البته نه در سینما که روی اسمارت‌فون‌ها و ...

آمارها می‌گویند که در تاریخ بشر سابقه نداشته که به اندازه امروز از طریق متن انسان‌ها با هم تعامل و ارتباط داشته باشند. سال ۲۰۱۵ هر کاربر واتس‌آپ به طور متوسط ماهانه ۱۲۰۰ پیام فرستاده. شمار اس ام اس‌ها و توئیت‌ها و پیام‌ها از طریق فیسبوک و ای‌میل و تلگرام و ... را هم که به این رقم اضافه کنیم، عددی بی‌سابقه به دست می‌آید. بر عکس، فرهنگ تلفن‌کردن رو به کاهش بوده است. جوان‌ها حالا بیش از آن که تلفن کنند، چت می‌کنند.

روند به گونه‌ای شدید و همه‌گیر شده که فیلمنامه‌نویسان هم نمی‌توانند به آن بی‌توجه بمانند. در دهه‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ تلفن‌کردن بخشی لاینفک از فیلم‌های کمدی یا کمدی‌های موقعیت (Sitcom)  بود. تمایل زیادی هم وجود داشت که دو طرف تلفن را همزمان  در یک کادر فیلم نشان دهند (Split Screen) تا بیننده حالات و میمیک چهره آنها را در گفت‌وگو شاهد باشد.

 حالا ولی در بسیاری از فیلم‌ها میان بازیگران به جای تلفن چت جاری است یا نمایی از یک توئیت یا پیامک تماشاگر را در جریان برشی از داستان فیلم قرار می‌دهد. نقش‌ها در فیلم‌های این روزها اگر بخواهند قرار بگذارند یا قهر و آشتی کنند آن را کمتر از طریق تلفن و بیشتر از طریق ارسال یک متن روی اسمارت‌فون انجام می‌دهند. تلفن‌کردن اصولا کمتر شده، مگر این که بخواهند پلیس یا آتش‌نشانی را خبر کنند...

در مجموع، به ویژه  در میان نسل جوان دورنویسی می‌رود که جای دورگویی (تلفن) را بگیرد. این تغییر و تحول تبعا بر خود نوشته‌ها و مکتوبات هم تاثیر می‌گذارد. این ترس و نگرانی وجود دارد که عکس و نماد در ارتباطات دیجیتالی جای حروف و واژه‌ها را بگیرد و در واقع تصویر جایگزین متن شود، چنین ترسی چندان موردی ندارد، هر چند که متن‌ها به لحاظ ریخت‌شناسی با استفاده دم‌افزونی که از تصاویر و اموجی‌ها می‌شود دچار تغییراتی می‌شوند.

نوشتن دیجیتال آنچنان متنوع و چندگانه است که بر خلاف نظر منتقدان بدبین عرصه تحولات فرهنگی همچنا از پدید‌آمدن یک زبان واحد شبکه‌ای یا زبان واحد سایبری نمی‌توان سخن گفت.

فقط وسیله ارتباط؟

با این همه،‌یک شاخصه در این تغییر و تحولات نوشتاری بارز است و‌ آن هم موجزنویسی است که به خصوص توئیتر با توجه به محدودیت حروفی که برای یک پیام در اختیار می‌گذارد، دامن زده است. منتهی موجزنویسی در توئیتر کم‌کم به عادت بدل می‌شود، به گونه‌ای که کاربر در جاهایی هم که فضا و امکاناتی بیشتری دارد به همان عادت فشرده‌نویسی ادامه می‌دهد. در همین بطن و متن فرمول‌هایی هم شکل‌ گرفته‌اند که استفاده عمومی پیدا کرده‌اند: 4you ، good n8 و ... حذف سلام و خداحافظ و تعارفات در مکاتبات هم برای تعامل سریعتر و انتقال سریعتر‌ پیام شاخص دیگری در تعاملات نوشتاری دیجیتال است. و البته حذف این تعارفات و آیین‌ها خود به نمادی از رابطه صمیمی میان افراد بدل شده که بدون هر مقدمه‌ای وارد بحث اصلی می‌شوند.

یک جنبه این موجزنویسی البته به فشرده‌کردن واژه‌ها و حذف این یا آن حرف از آنها یا درآمیختن دو واژه با حذف شماری از حروف آنها راه برده که زبان نوشتار را بیش از پیش زبان گفتاری نزدیک می‌کند که صرفا در میان بخش‌های جوانتر جامعه رایج است و عملا این زبان کوتاه و مختصرشده را تحکیم و تثبیت می‌کند، روندی که به ضرر زبانی که تا کنون به عنوان زبان معیار (دستکم در نوشتار) می‌شناخته‌ایم تمام می‌شود و  معنایی جز مخدوش‌شدن گرامر و درست‌نویسی ندارد.

در عوض هستند کسانی که این تحولات را به عنوان پیشرفت زبان تلقی می‌کنند، زیرا از نظر آنها زبان در خدمت ارتباطات است و بازتاب‌دهنده‌ای از تحولات اجتماعی و فرهنگی که در اینجا می‌توان از آن به عنوان «فرمالیته‌زدایی» از زبان یاد کرد. مشکل این تلقی دوم البته این است که زبان را صرفا وسیله‌ای برای ارتباط تلقی می‌کند، مثل این که مثلا مد را صرفا در خدمت تامین پوشش بدانیم. واقعیت ولی این است که در نوشتن مسئله استایل یا سبک و خوب و بد آن امر کم‌اهمیتی نیست. زیبایی و سلاست زبان همچنان بخشی غنی از ادبیات و حتی مناسبات روزمره انسانی را شکل می‌دهند و چه کسی گفته که هر تحولی در عرصه زبانی را باید پیشرفت تلقی کرد؟...

* این متن با اتکا به بحث‌هایی که در این ایام در آلمان جاری است و از جمله کتاب نوشتن دیجیتال، اثر دو خانم زبانشناس، کریستا دورشاید و کارینا فریک نوشته شده و به نظر نمی‌رسد که در ایران هم با توجه به افزایش‌ سریع کاربران توئیتر و شبکه‌های مشابه این بحث‌ها لوکس و بیگانه باشد، ولو که امروز چنین باشد، فردا ولی ...

لنین و ویلهلم دوم، خمینی و گودالوپ، و دو تصمیم

انقلاب شوروی که پیروز شد، نقاش  خودش را هم پیدا کرد، پ. و. واسیلیف. او از جمله تصویری از حرکت لنین از سوئیس به روسیه در آستانه انقلاب اکتبر کشیده، تصویری که با واقعیت آن سفر چندان تطابق ندارد.

لنین صد سال پیش در چنین روزی (۹ آوریل ۱۹۱۷) در سوئیس سوار بر یک قطار ویژه شد که آلمان برای این سفر در اختیار او قرار داده بود. برای لنین ضرورتی مبرم داشت که خودش را به روسیه در حال انقلاب برساند و این انقلاب را به سوی منویات و نظرات خود سوق دهد. کم نیستند تحلیل‌گران و تاریخ‌نگارانی که معتقدند اگر توافقی میان دولت آلمان و لنین بر سر این سفر شکل نمی‌گرفت معلوم نبود که مهمترین حادثه قرن بیستم، یعنی انقلاب اکتبر که هشتاد سال سیاست جهان و صف‌بندی‌ها و قطب‌بندی‌های آن را شکل داد هم، تحقق یابد.

سوئیس در جریان جنگ جهانی اول بی‌طرف بود و لنین هم همراه با همسرش در مهاجرت در همین کشور سکنی گزیده بود. او کاری نداشت به جز خواندن و نوشتن در کتابخانه زوریخ.

خبر انقلاب فوریه و سقوط تزار که به زوریخ رسید، لنین بی‌تاب بود برای بازگشت، امری که در بحبوبه جنگ جهانی و ناامنی‌ها و خطرات عبور از کشورهای دشمن روسیه چندان عملی نبود. یک ماه قبل از شروع سفر لنین در نامه‌ای به یک دوست نوشته بود که می‌ترسد که همچنان مجبور به ماندن در «سوئیس نکبت‌زده» باشد و بازگشت به روسیه میسر نشود.

در این میان اما از سویی پیشنهاد انتقال لنین به روسیه آمد که کمتر انتظارش می‌رفت. ویلهلم دوم قیصر آلمان در فعالیت‌ها و افکار لنین این پتانسیل را دید که به محض ورود به پتروگراد نارضایتی‌ها را بیشتر بشوراند و روسیه را که دشمن آلمان در جنگ بود بیش از پیش تضعیف کند.

لنین عملا با پیشنهادی مخمصه‌آمیز روبرو شده بود. از سویی خبر قبول پیشنهاد که به روسیه می‌رسید می‌توانست حمل بر خیانت لنین و همکاری او با دشمن شود، از سویی هم لنین راه و چاره‌ای برای بازگشت به روسیه نمی‌دید.

فریتس پلاتن، مذاکره‌کننده سوئیسی لنین با دولت آلمان در کتاب خاطراتش  نوشته است که لنین برای ممانعت از انگ‌ خیانت خوردن اصرار داشت که بخشی از قطار ویژٰه‌ای که  که قرار است در آلمان او را حمل می‌کند به عنوان «منطقه‌ای بیرون از قلمرو حاکمیت آلمان» (مثل مثلا خاک یک سفارت) تلقی شود. در همین راستا دولت آلمان موافقت کرد که با یک خط گچی قسمتی از قطار که لنین و همراهان او سوارند از بقیه قطار تفکیک شود. پیشنهاد آلمان در مورد اختصاص یک واگن فرست‌کلاس هم رد شد و لنین و سی همراه او با خرید بلیط از جیب خود سوار بر واگنی عادی شدند که حالا با اقدامی سمبلیک و برای حفظ اعتبار و وجهه لنین با یک خط گچی از سایر بخش‌های قطار جدا شده بود و مثلا خاک یک کشور دیگر (به غیر از‌ آلمان) به شمار می‌رفت. درهای واگن هم البته قرار بود به جز یکی همگی پلمپ شوند که این کار نشد.

در همان ایستگاه زوریخ هم که لنین و همراهانش صد سال پیش در روزی چون امروز،  سوار بر قطار شدند عده کثیری جمع بودند، از مخالف و موافق این سفر و عبور از خاک آلمان، و بحث‌های شدیدی در جریان بود.

در مرز آلمان که لنین و همراهان سوار بر قطار ویژه آلمان شدند، احساس ناخوشایندی حاکم بود. کارل رادک، فعال سندیکایی اتریش که لنین را در این سفر همراهی می‌کرد، ورای نگرانی لنین و همراهان از متهم‌شدن به خیانت در روسیه، از بیم و هراسی دیگر هم خبر می‌دهد، بیم و هراس از این که دولت آلمان خلاف قولش عمل کند و آنها را به عنوان تبعه روسیه‌ی دشمن بازداشت کند.

لنین به نوشته رادک در قطار همچنان سرش به خواندن و نوشتن مشغول است و از سر و صدای همسفران در عذاب. پلاتن هم نوشته است که این که همراهان سرودهای انقلاب فرانسه را می‌خواندند هم مزید بر علت بود و این خطر را داشت که آلمانی‌ها را حساس کند و کار دست لنین و همراهان بدهد.

در توقف قطار در اشتوتگارت یک فعال سندیکایی می‌خواست به قطار برود و با لنین در مورد صلح صحبت کند، که به گفته پلاتن لنین هشدار می‌دهد که اگر سوار بر قطار شد کتک می‌خورد. در فرانکفورت اما سه سرباز موفق می‌شوند وارد قطار شوند و بحث مشابه‌ای را شروع کنند، امری به قول رادک از سرخوردگی آلمانی‌ها از ادامه جنگ حکایت داشت. یادداشت‌هایی که گریگوری زینویف، از رهبران بلشویک‌ها و از همسفران لنین و نیز خود پلاتن از سیما و رفتار فقیرانه و مات و رنجور آلمانی‌ها در طول سفر نوشته‌اند سند قابل اعتنایی از تاثیرات جنگ بر آلمان تلقی می‌شود. زینویف نوشته است: برلینی که من از دریچه قطار دیدم برایم یادآور یک قبرستان بود.

این دیده‌ها بلشویک‌های مسافر را به این تصور رهنمون شد که به زودی در آلمان هم مثل روسیه شرایط انقلابی شکل خواهد گرفت، تصوری که  البته یک سال و نیم بعد به واقعیت پیوست، ولی از درون آن نه انقلاب اکتبر که یک جمهوری تکثرگرا (جمهوری وایمار) سربرآورد، گیرم که به دلیل بی‌ثباتی سیاسی و کابوس جنگ جهانی اول و به قدرت رسیدن هیتلر این جمهوری فنا شد تا جمهوری کنونی و باثبات‌تر  آلمان سر برآورد.

تزهای آوریل و رادیکالیسمی که وارد میدان شد

سفر در درون آلمان "به خیر" گذشت و با ورود به سوئد لنین زیر فشار همراهان کت و شلوار و کفشی نو پوشید، ولی سایر "تحمیلات" برای تزیین خود را نپذیرفت و صدایش درآمد که "مگر می‌خواهم مغازه لباس‌فروشی باز کنم. دلتان را به خبرها از روسیه بدهید»!

نگرانی‌ها رفع نشده بود، و این احتمال که در ورود به پتروگراد (سنت‌ پترزبورگ) به اتهام عبور از آلمان بازداشت شوند همچنان جدی گرفته می‌شد. اما استقبالی که بلشویک‌های قدرت‌ گرفته در شرق روسیه در «ایستگاه فنلاند» سنت پترزبورگ  از رهبر و همراهان او کردند نگرانی را کلا بلاموضوع کرد.

با ورود لنین به روسیه و تدوین «تزهای آوریل» وضعیت گرگ و میش روسیه‌ی برآمده از انقلاب فوریه و تحت رهبری کرنسکی که با هرج و مرج و تدوام جنگ، تعلل رهبران جدید در انجام اصلاحات و چندگانگی نهادهای قدرت در این جا و آن جای کشور روبرو بود با تزریق مایه‌هایی از رادیکالیسم به مسیری افتاد که انقلاب اکتبر فرجام آن شد. تزهای آوریل بر ملی‌کردن همه زمین‌ها و وسایل تولید در روسیه نسبتا عقب‌افتاده، ایجاد جمهوری بر مبنای شوراها در روسیه‌ای که هنوز با سنت‌ها و روش‌های دمکراتیک آشنایی نداشت و نیز با صلح بدون قید و شرط با آلمان ناظر بودند.

خواب قیصر آلمان البته تعبیر شد و با خروج روسیه لنین از جنگ عملا کمک بزرگی به پایان جنگ شد، ولی شوروی همچون دشمنی علیه کل نظام‌های غربی برآمد کرد. کارل رادک، روزنامه‌نگار و سندیکالیست اتریشی در خاطراتش نوشته است: اریش لودندورف، از رهبران نظامی و سیاسی آلمان، که در کار انتقال لنین از خاک آلمان به روسیه نقش محوری را داشت هنوز از هم از این اقدام خود مو بر تنش راست می‌شود. زیرا او دریافت که با این کار خود نه خدمتی به امپریالیسم آلمان که به انقلاب جهانی خدمت کرده است.

 به رغم برخی تفاوت‌ها میان انقلاب ایران و روسیه، تصمیم ویلهلم دوم را شاید بتوان با تصمیمی که ژانویه ۱۹۷۹ در اجلاس سران غربی در گودالوپ  در زمینه نوع رویکرد در برابر انقلاب ایران گرفته شد بی‌شباهت ندانست. در گوادلوپ هم این درک و دریافت وجود داشت بود که حالا که متحد ما، شاه، رفتنی است، تعامل با آیت‌الله خمینی و قدرت‌گیری احتمالی او بی‌حسن هم نیست، از جمله جلوگیری از قدرت‌گیری چپ‌ها و رادیکال‌شدن انقلاب و سوار شدن بر گرایش اسلامی و ضدکمونیستی رهبران جدید در برابر شوروی. تصوراتی که چندان نادرست نبود، ولی کمتر تصورش را کرده بودند که تیر کمانه کند و جمهوری اسلامی بیش از درافتادن با شوروی و روسیه، با غرب در بیافتد، هر چند که در گودالوپ، به دلیل اشتباهات شاه در تاخیر در اصلاحات، رادیکالیسم اپوزیسیون،  اشتباهات غرب و ... کار به جایی رسیده بود که تصمیم دیگری هم شاید نمی‌توانستند بگیرند.