«فراموش نکن فراموش کنی فراموشی را»

نگاهی به دو کتاب در نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت ۲۰۱۴

حکومت نظامیان بر آرژانتین ۷ سال (۱۹۸۳-۱۹۷۶) بیشتر طول نکشید،اما در همین دوران نسبتا کوتاه بنا به آمارهای مختلف تا سی هزار نفر از دگراندیشان و مخالفان به قتل رسیدند یا ناپدید شدند. دقیق‌ترین توصیف از رویکرد نظامیان در قبال مخالفان را شاید فرماندار نظامی بوئنوس آیرس کرده باشد: «اول مخالفان مخفی را سر به نیست می‌کنیم، بعدا حامیان آنها را، در مرحله بعد هوادارانشان را، بعدتر کسانی که موضعشان را روشن نکرده‌اند و دست آخر هم همه آنهایی را که مشکوک به نظر برسند».

این جمله را نورا استریلویچ، یکی از جان‌ به دربردگان از شکنجه و اعدام‌های حکومت نظامیان در کتابی با نام «یک مرگ بی‌شمار» منتشر کرده که حالا ترجمه آن به آلمانی هم به بازار آمده و در نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت هم ارائه شده است.

استریلویچ که حالا استاد ادبیات اسپانیایی در آمریکاست، گرچه خود از آن دوران سربی جان سالم به در برد اما چهار تن از نزدیکانش از جمله برادرش زیر شکنجه کشته شدند یا ناپدید.

کتاب «یک مرگ بی‌شمار» تلفیقی است از بیوگرافی، خاطرات زندان و یاد و نامه‌های مردگان، اسناد آرشیوهای آن دوران و مایه‌های از خیال و شعر و ادبیات. نویسنده خواننده را با خود به روزهای خونین حکومت کودتا می‌برد و قدم به قدم با مسائلی همچون هویت و خشونت و تبعید درگیر می‌کند تا نهایتا به قول خودش کتاب را به آرامگاهی از کاغذ و متن برای جانباختگان آن دوران سیاه بدل کند.

بخش اول کتاب شرح روزهای زندان خود و سایر هم‌بندی‌ها و اشاراتی به شاهدان آن روزها و نیز قطعاتی از سرنوشت برادری است که ناپدید شد.

بخش دوم کتاب به دشواری زندگی بعد از زندان و به خصوص نوع برخورد عمومی و اجتماعی به آن دوران سیاه پس از کناررفتن نظامیان می‌پردازد. نورا  با استناد به جمله‌ «فراموش نکن فراموش کنی فراموشی را» از خوان گلمن، (نویسنده هموطنش که رد نوه خود، فرزند فرزند جان‌باخته  و همسر او، را ۲۲ سال پس از مرگ آنها در خانواده یک نظامی آرژانتینی پیدا کرد) این امید را فرو نمی‌نهد که بالاخره جامعه خود را با آن دوران رو د ر رو خواهد یافت و همچون آینه‌ای در آن خواهد نگریست تا بیاموزد و تکرارش نکند و نیز مانع تکرارش شود: «این واژه‌ها که بر روی کاغذ آمده‌اند را ما بارها و بارها در شکنجه‌گاه «آتلیکو» بر زبان آورده‌ایم، جایی که حالا نه گرد و خاکی وجود دارد و نه سلولی، بلکه تنها صدای همنوای همه آنانی در آن طنین‌انداز است که در برابر آن تک‌صدایی متکی به سلاح و گلوله‌ای مقاومت کردند که برای جان‌های بی‌شمار و نشانه‌های متنوع زندگی تنها مرگ را رقم زد.»

امید استریلویچ از سال ۲۰۰۲ که آرژانتین به گشودن مدنی و عاری از انتقام و کینه‌جویی  پرونده‌های آن دوران روی آورده تا حدود زیادی برآورده شده است. آرژانتین حالا به یکی از نمونه‌های مثال‌زدنی برخورد سازنده و آموزنده با گذشته دیکتاتوری خود در جهان بدل شده است.

کتاب «یک مرگ بی‌شمار» که به آلمانی ۱۹۴ صفحه دارد به زبان انگلیسی هم با نام  A singel numberless Death  هم منتشر شده است.

کتاب دیگری در باره دوران کودتا در آرژانتین که به نمایشگاه کتاب هم آمده بیوگرافی خانم الن مارکس، از اعضای گروه معروف «مادران میدان مایو» است. اعضای گروه مادران میدان مایو  از همان ماه‌های اول کودتا هر پنجشنبه در میدان کاخ ریاست جمهوری جمع می‌شدند تا از سرنوشت فرزندان بازداشت‌شده یا ناپدیده‌شده خود خبر یا نشانی بگیرند. این گروه حالا به یکی از نمادهای احترام‌انگیز مدافع حقوق بشر در آرژانتین و منطقه بدل شده است.

الن مارکس که سال ۲۰۰۸درگذشت یهودی بود. او در سال‌های حکومت هیتلر توانست با آخرین کشتی از مهلکه یهودی‌کشی این رژیم بگریزد و به آرژانتین برود. پدر و مادرش اما به اردوگاه‌های مرگ هیتلری رفتند و برنگشتند.

الن در آرژانتین با یک پیانیست یهودی آلمانی ازدواج کرد و صاحب ۴ فرزند شد. فعالیت اجتماعی خاصی نداشت، تا این که در آرژانتین کودتا شد و نورا دختر الن نیز به دلیل گرایش‌های سیاسی‌اش به چنگ ماموران حکومت افتاد. از همین روز سرنوشت الن هم تغییر کرد. او به فعالی مدنی و حقوق بشری بدل شد و نقشی محوری در ایجاد و برآمد «مادران میدان مایو» ایفا کرد.

طرفه این که گرچه در زمان کودتا یهودیان آرژانتین تنها یک درصد جمعیت این کشور را تشکیل می‌دادند اما رقم آنها در میان دستگیرشدگان و ناپدیدشدگان و جانباختگان به ۱۰درصد می‌رسد که از حضور نسبتا بالای این گروه در محیط‌های آکادمیک و نهادهای مدنی و حزبی و گرایش‌های ترقی‌خواهانه آنها خبر می‌دهد.

و نیز طرفه  این که الن مارکس در جریان فعالیت‌هایش در گروه مادران میدان مایو با زنانی آشنا می‌شود که همسران مقام‌های رژیم هیتلری بوده‌اند و آنها نیز پس از پایان جنگ به آرژانتین گریخته‌اند، منتهی فرزندان این خانواده‌ها نیز به راه دیگری رفته‌اند: مقاومت در برابر رژیم کودتایی دست راستی آرژانتین. و حالا این مادران که در آلمان روبروی هم ایستاده بودند در کنار هم برای نجات فرزندانشان در تلاشند ..

بیوگرافی الن مارکس را خانم ژانت ارازو هویفلدر، از متخصصان آمریکای لاتین در آلمان نوشته و با عنوان اصلی «از برلین تا بوئنوس‌آیرس» در ۲۲۴ صفحه منتشر شده است.