زندان‌زدایی و جرم‌زدایی از ایران تا آمریکا

انباشتگی بیش از حد زندان‌ها در آمریکا و درافتادن بسیاری از شهروندان در "دور باطلی از فقر و ارتکاب جرم و زندان"، فقدان تاثیر افزایش احکام زندان در کاهش  جرائم، و نیز هزینه هنگفتی که اداره زندان ها سالانه بر بودجه آمریکا تحمیل می کند دولت اوباما را به اصلاحاتی اساسی در قانون مجازات ایالات متحده رهنمون شده. روز دوشنبه وزیر دادگستری آمریکا مولفه های این اصلاحات را اعلام کرد. تجربه آمریکا در اصلاحات یادشده شاید برای ایران هم عاری از آموزه و رهیافت نباشد.

ایران و آمریکا به رغم اختلافاتشان در بسیاری نکات منفی شباهت‌های قابل اعتنایی با هم دارند (کاش در نکات مثبت هم شباهت‌های ایران با آمریکا زیاد بود). در زمینه نکات منفی مشترک ا از جمله می‌توان به عدم لغو مجازات اعدام و نیز شمار بالای زندانی‌ها اشاره کرد. در باره شباهت در عرصه زندان‌ها میان ایران و آمریکا، سال ۲۰۰۷ این مطلب نوشته شده که هنوز هم برخی از نکات آن شاید کهنه نشده باشند.

بحث دور و دراز در ایران

دستکم ۷ سالی می‌شود که بحث زندان‌زدایی و حذف شماری از جرائم از مجازات زندان در ایران مطرح است و هنوز هم ظاهرا پیشرفتی در این زمینه حاصل نشده. تا پیش از انقلاب ۱۳۵۷ تعداد زندانیان ایران با جمعیت ۳۶ میلیونی آن سال، حدود ۱۰ هزارنفر بود. در سال ۱۳۹۱ جمعیت نسبت به آن سال حدودا دو برابر، ولی تعداد زندانیان بیش از ۲۳ برابر شده است. یکی از دلایل این رشد، افزایش بسیار زیاد عناوین مجرمانه است که در قانون مجازات اسلامی و سایر قوانین کیفری و جزایی، به بیش از ۱۲۰۰ (و بنا به قولی دیگر به دو هزار) جرم رسیده است.

این که اجرای قانون جدید مجازات اسلامی از مرداد امسال که ربط غیرمستقیمی به زندان‌زدایی دارد تا چه حد به سبک شدن بار زندان‌های ایران کمک کند باید ماند و دید.

در آمریکا اما روند امور با توجه به این که جنبه‌های ایدئولوژیک و مذهبی در سیاستگذاری‌های قضایی غلظت و تاثیر ایران را ندارد کارها بهتر و با پیچیدگی کمتری پیش می‌رود.

از مدت‌ها پیش شمار بالای زندانیان در آمریکا و انباشتگی بیش از حد زندان‌ها معضلی مورد بحث در محافل سیاسی و قضایی آمریکا بوده است. روز دوشنبه، اریک هولدر، وزیر دادگستری آمریکا در یک سخنرانی سرانجام از خیزبرداشتن دولت اوباما برای اصلاحات در قانون مجازات آمریکا سخن گفت.

به گفته هولدر، دور باطلی از فقر و بزهکاری و حبس به سرنوشت بسیاری از آمریکایی‌ها بدل شده و موجبات تضعیف بنیان‌های اجتماعی را فراهم آورده. او به این نکته اشاره کرده که شمار زیادی از شهروندان آمریکا مدت‌های مدید در زندان به سر می‌برند بدون آن که دلیل مقنعی برای این امر وجود داشته باشد. وزیر دادگستری آمریکا این نکته را نیز موجب شرمساری خوانده که «مجرمان سیاه‌پوست در قیاس با سفید‌پوست‌ها اغلب مجازات‌های سخت‌تری دریافت می‌کنند که ابدا قابل قبول نیست».

هسته اصلی اصلاحات جدید فاصله‌گرفتن از مجازات‌های سختی است که در دهه هشتاد برای جرائم کوچک مواد مخدر در نظر گرفته شده است. به موجب این قانون حتی داشتن ۵ گرم کراک ۵ سال زندان در پی دارد که نمی‌تواند مشمول وثیقه هم بشود. کراک عمدتا ماده مخدر مورد استفاده اقشار فقیر است. در حالی که در مورد کوکائین که بیشتر افراد متمول استعمال می‌کنند داشتن ۵۰۰ گرمش مجازات یادشده را در پی دارد. این عدم تناسب یکی از علت‌های عمده شمار بالای افراد برخاسته از اقشار فقیر در میان زندانی‌های آمریکاست.

تجارب مثبت

 اما به موجب اصلاحات در دست انجام مجازات‌های سخت و سال‌های زندان بیش از آن که به نوع و مقدار ماده مخدر بستگی داشته باشد عمدتاً شامل کسانی خواهد شد که در ارتباط با داشتن یا حمل مواد مخدر به جنایت دست بزنند یا با باندهای قاچاق و جنایات سازمان‌یافته مرتبط باشند. آزادکردن پیش از موعد زندانی‌های قدیمی نیز بخشی از اصلاحات یادشده است.

دو میلیون و دویست هزار نفر زندانی در آمریکا وجود دارد که یک چهارم زندانی‌های جهان است. در حالی که از دهه هشتاد تا کنون جمعیت آمریکا یک سوم بیشتر شده، افزایش شمار زندانی‌ها اما از ۸۰۰ درصد هم فراتر رفته. در حال حاضر به ازای هر صدهزار آمریکایی ۷۱۶ زندانی وجود دارد که بالاترین نرخ در جهان است. 

سال ۲۰۱۰ هزینه زندان‌های آمریکا بر ۸۰ میلیارد دلار بالغ شده است. ۴۰ درصد زندانی‌های آمریکا به دلایل جرم‌های مربوط به مواد مخدر در حبس هستند.

جالب این که اصلاحاتی را که اینک دولت اوباما در سطح فدرال مصمم به تصویب و اجرای آنهاست دو ایالت آمریکا که در دست محافظه‌کاران است از سال ۲۰۱۰ قسما به اجرا گذاشته‌اند و نتایج مثبتی هم گرفته‌اند. در ایالات آرکانزاس و تکزاس با کاهش مجازات برای داشتن مواد مخدر و ترخیص پیش از موعد زندانیانی قدیمی صرفه‌جویی‌های قابل اعتنایی شده که عمدتا در زمینه ادغام موفقیت‌آمیز مجرمان در جامعه به کار گرفته شده است. همزمان نرخ جرم و جنایت نیز در حد کم‌سابقه‌ای نسبت به دهه‌های گذشته کاهش یافته است.

یک چرخش بی‌سابقه

در مجموع تجربه آمریکا برای ایران نیز که بخش عمده زندانی‌های آن را مجرمان مربوط به مواد مخدر تشکیل می‌دهند شاید عاری از آموزه  و رهیافت نباشد. هر چند که در آمریکا اگر سراغ زندانی‌های مربوط به چک برگشتی و مهریه‌های پرداخت‌نشده را بگیرید بیشتر با تعجب روبرو خواهید شد!

در حاشیه بد نیست اشاره شود که با عملی شدن عنقریب تصمیم بی‌سابقه دولت اروگوئه در قانونی‌کردن کشت و فروش ماری جوانا زیر نظر دوائر دولتی چرخشی در سیاست مبارزه با مواد مخدر در قاره آمریکا و در اروپا آغاز شود. همه کشورهای منطقه آمریکا به نتیجه این تجربه چشم دوخته‌اند. در این باره بیشتر خواهم نوشت.